Weerstand tegen online-manipulatie

Veel mensen maken zich zorgen over de manipulatieve technieken van de grote social mediaplatforms, die doelgericht aandacht trekken om geld te verdienen. Zo wakkeren online media vaak met triggerende berichten emotie en sensatie aan: online-manipulatie.

Podcast

Lees verder “Weerstand tegen online-manipulatie”

Betere zelfkennis

Hoe kennen we ons zelf en hoe nauwkeurig is onze zelfkennis?

zelfjennis

Introspectie en zelfreflectie

Een manier om zelfkennis op te doen is introspectie, het “naar binnen kijken”: stilstaan en interne toestanden waarnemen, zowel mentale als ook emotionele. Dit soort introspectie lijkt de eenvoudigste en meest voor de hand liggende manier te zijn om zelfkennis vergroten. Het lijkt vanzelf te spreken dat iedereen zichzelf het beste onder de loep kan nemen en nadenken over de redenen voor de eigen gevoelens of gedragingen. Maar onderzoek laat zien dat mensen zichzelf vaak minder goed kennen dan ze denken.

Lees verder “Betere zelfkennis”

Compassie in plaats van empathie

Veel mensen beschouwen empathie als altijd goed en voorbeeldig. Maar er is ook empathie-kritiek van vooraanstaande psychologen en filosofen.

Empathie-kritiek

In aansluiting aan de psycholoog Paul Bloom pleit ook de Nederlandse filosoof Ignaas Devisch tegen een overschot aan (emotioneel gebaseerde) empathie en voor een meer cognitief gebaseerde compassie:

“…doen wat goed aanvoelt vanuit je empathisch vermogen is niet noodzakelijk gelijk aan zo goed mogelijk doen”

Inlevingsvermogen, biologische basis en hersenen

Lees verder “Compassie in plaats van empathie”

Pandemie-gedrag als sociaal dilemma

Is zorgeloos Corona-gedrag een teken van onrealistisch optimisme?

optimisme bias denkfout corona-gedrag

Sommige psychologen beschrijven riskant Corona-gedrag als onrealistisch optimisme (Merkelbach in de NRC). Onrealistisch optimisme (optimisme bias) is een van vele systematische cognitieve denkfouten of positieve illusies, die bekend zijn uit psychologisch experimenteel onderzoek. Met name op het gebied van gezondheid van jongeren wordt veel over onrealistisch optimisme en dus verkeerde risicoinschatting (drugs, onveilig vrijen) gesproken. Onrealistisch optimisme is een menselijke eigenschap en een zeer veel voorkomende denkfout. Mensen verwachten dat pech en ongeluk hun zelf niet treft; rokers denken dat vooral andere rokers kanker krijgen (zie meer hieronder) .

Lees verder “Pandemie-gedrag als sociaal dilemma”

Feiten en meningen

Realiteit, feiten en meningen

feiten meningen interpretaties realiteit wetenschap individu emotie falsificatie empirie falsifieerbaarheid feilbaarheid subjectief objectief

In haar column Realiteit, een wankel construct laat psychiater en politica Esther van Fenema zien, dat er een overlap is tussen hallucinaties en waanvoorstellingen van psychiatrische patiënten en van “gezonde” mensen. Inderdaad, waanzin is menselijk. Ook niet-psychotische mensen kennen grenssituaties onder invloed van drugs, alcohol of angst, waar de waarnemingen de realiteit helemaal niet spiegelen.

Lees verder “Feiten en meningen”

Collectieve illusies

Pluralistische onwetendheid (pluralistic ignorance) is een begrip uit de sociale psychologie. Harvard-professor Todd Rose noemt deze “pluralistische onwetenheid” liever “collectieve illusies”, en toont de destructiviteit van dergelijke collectieve illusies aan.

Pluralistische onwetendheid beschrijft een situatie waar de meerderheid van een groep een mening, gedrag of standpunt afkeurt, maar de personen individueel (en tegen de werkelijkheid in) overtuigd zijn dan de anderen dit algemeen afgekeurde standpunt wel degelijk goedkeuren. Het beste voorbeld is het sprookje De nieuwe kleren van de keizer , het bekende sprookje van  Hans Christian Andersen. Iedereen ziet dat de keizer geen kleren aan heeft, maar denkt ten onrechte, dat de anderen wel degelijk kleren zien. Men zegt niets om niet dom of afwijkend te lijken.

collectieve illusies pluralistische onwetendheid conformiteit alcoholgebruik vooroordelen bijstandereffect collectieve illusies social media

Harvard-professor Todd Rose noemt deze “pluralistische onwetenheid” liever “collectieve illusies”, en toont de destructiviteit van dergelijke collectieve illusies aan. Als voorbeeld laat Todd zien, dat in zijn onderzoek de meeste mensen aangeven dat een succesvol leven erin bestaat de eigen talenten te kunnen ontplooien, maar mensen tegelijkertijd de verkeerde illusies hebben dat alle andere mensen een succevolle carriere het meest belangrijk vinden.

Het is tragisch dat wij ons inspannen om aan een extrinsiek doel te voldoen, waarvan wij ten onrechte denken, dat anderen ons dit voorschrijven. En dat terwijl anderen in werkelijkheid helemaal niet denken. Dus eerst hebben we een foutieve voorstelling wat anderen denken en willen, en dan passen we ons bovendien nog aan deze foutieve voorstelling aan! Mensen conformeren zich maar al te graag aan de groep. Zelfs aan de vermeende, maar niet kloppende opvattingen van de groep.

Conformiteitsbias

(Bevestigingsvooroordeel)

confirmation bias myside-bias motivatie in-group redeneren verdedigen kritisch denken denkfout identiteit overtuiging bevestiging beslissen

Een  confirmation bias, myside-bias of bevestigingsvooroordeel is een cognitieve bias. Deze veel voorkomende denkfout is de neiging om aandacht en waarde te hechten aan informatie die de eigen ideeën, overtuigingen of hypotheses bevestigt. Over informatie die de eigen overtuigingen weerspreekt is men daarentegen hyperkritisch. Over het algemeen hebben mensen in hun leven al veel geïnvesteerd (materieel of sociaal geïnvesteerd) in een bepaalde leefstijl of een maatschappelijke groep en zouden nadelen ondervinden als zij een andere overtuiging moeten accepteren. Er wordt in sommige gevallen ook wel gesproken van “gemotiveerde informatieverwerking” (motivated reasoning)  waarbij mensen hun eerdere overtuigingen verdedigen, in stand houden of bevestigen.

In-group en identiteit

Wanneer we ons emotioneel verbonden voelen met bepaalde opvattingen treedt gemakkelijk confirmation bias op. We gebruiken uiteindelijk elk willekeurig “bewijs” dat we vinden om simpelweg de vooraf vastgestelde conclusies van onze in-group te versterken. Vooral wanneer we al tijd, energie en geloof in een groep hebben geïnvesteerd willen we het wereldbeeld beschermen dat onze identiteit bevestigt.

Onzekerheid

Als mensen in een groep zich in een onzekere en moeilijk in te schatten situatie bevinden en niemand weet hoe men moet handelen, kijken mensen graag naar het gedrag van anderen. Dit is een bekend fenomeen in zogenaamde bijstander-situaties. Het gedrag van anderen wordt dan niet als onzekerheid geïnterpreteerd (terwijl deze interpretatie op de hand ligt als men zelf ook onzeker is) maar als gevolg van een bewuste beslissing. Men interpreteert dus het gedrag van anderen, die zich identiek gedragen als men zelf, anders dan het eigen gedrag en men past zich bovendien ook nog aan de verkeerd opgevatte algemene mening aan. Verschillen tussen privéovertuigingen en iemands gedrag in het publiek zijn goed gedocumenteerd in de sociaalpsychologische literatuur als een vorm van sociale invloed. Sociale invloed speelt dan ook een centrale rol in dit fenomeen van pluralistische onwetendheid.

Andere voorbeelden:

  • De docent vraagt of er nog vragen zijn. Niemand zegt iets. Veel aanwezigen vatten dit op als een teken dat de anderen alles begrepen hebben, en dit terwijl de andere aanwezigen ook onzeker zijn of vragen hebben en zelf ook naar de reacties van de groep kijken.
  • Drinkgewoonten onder studenten en de invloed van leeftijdsgenoten op deze gewoonten. Onderzoek over alcoholconsumpties onder studenten liet zien dat de studenten van mening waren dat de gemiddelde student veel positiever was over alcoholgebruik dan zij zelf waren… maar dat dacht dus een meerderheid van de studenten, terwijl het al logisch gezien niet waar kan zijn dat het voor de meeste studenten geldt, dat de gemiddelde student positiever denkt over alcoholgebruik dan zij zelf!
    Zie literatuur hieronder.
  • Het meest bekende voorbeeld van pluralistische onwetendheid is het omstandereffect (bijstandereffect). In een noodsituatie met meerdere toeschouwers grijpt niemand in omdat iedereen het aarzelende niet-ingrijpen van de anderen als een bewuste beslissing begrijpt en daaruit afleidt dat actie niet noodzakelijk is.
  • Halbesleben et al. (2007) betogen dat de pluralistische onwetendheid de reden kan zijn dat werknemers hun werkelijke mening over een onderwerp niet met collega’s delen omdat zij denken dat de groepsidentiteit verdedigd moet worden en dat de groep anders denkt dan zij zelf. Het gevolg is dan hogere stress en een lagere graad van betrokkenheid onder werknemers. Voor de organisatie als geheel kan pluralistische onwetendheid leiden tot een zwakke organisatiecultuur, die eigenlijk niet wordt ondersteund door haar leden, en tot slechte besluitvorming kan leiden omdat de werknemers hun eigen overtuigingen niet uiten en zich aan een vermeende gedeelde mening aanpassen. 

De rol van social media

In “Smarter Than You Think: How Technology Is Changing Our Minds for the Better” beschrijft Clive Thompson het systematische gebruik van pluralistische onwetendheid door autoritaire regimes. Als iedereen denkt dat de anderen het regime tolereren zal niemand de opstand aandurven (zie ook de kleren van de keizer). Clive Thompson meent dat de opkomst van digitale en sociale media de pluralistische onwetendheid kan opheffen. Actievoerders en aanhangers kunnen met elkaar communiceren over de (verborgen) doelen en meningen.

Todd Rose denkt daar anders over. Hij betoogt dat juist social media bijdragen aan destructieve collectieve illusies. Op sociale media is een kleine groep zeer invloedrijk, maar de meningen op twitter enz. zijn helemaal geen afspiegeling van algemeen geddelde opvattingen. Via algoritmes worden op digitale platforms juist negatieve emoties en polaridatie aangewakkerd. Marginale actoren kunnen zo illusies creëren door de indruk te wekken van meerderheden die in werkelijkheid niet bestaan.

Een middel tegen conformiteit is psychologische imunititeit. Tedd Rose heeft het daarbij over veerkracht en “congruence”

intrinsieke motivatie, zelfdeterminatietheorie self determination theory deci ryan autonomie, competentie saamhorigheid, bevlogenheid, creativiteit, leren, ontwikkeling, welzijn werk tevredenheid gezond
intrinsieke motivatie

(Carl Rogers). Ikzelf denk eerder aan een ander begrip uit de humanistische en positieve psychologie: intrinsieke motivatie. Intrinsiek gemotiveerd zijn beschermd in bepaalde mate tegen conformitietsbias omdat de aandacht naar binnen en iet naar buiten gericht is, en prestatie en sociaal aanzien (extrinieke doelen) geen maatstaf zijn.

Literatuur

Halbesleben, J. R., Wheeler, A. R., & Buckley, M. R. (2007). Understanding pluralistic ignorance in organizations: Application and theory. Journal of Managerial Psychology22(1), 65-83

Prentice, D. A., & Miller, D. T. (1993). Pluralistic ignorance and alcohol use on campus: some consequences of misperceiving the social norm. Journal of personality and social psychology64(2), 243.

Rose, Todd (2022). Collective Illusions: Conformity, Complicity, and the Science of Why We Make Bad Decisions. New York, NY. Hachette Books ISBN 978-0306925689

Aantekeningen bij het Stanford Prison Experiment

Stanford Prsion

Het Stanford-gevangenisexperiment (Stanford Prison Experiment, kort SPE uitgevoerd in 1971 door Philip Zimbardo)

is een van de klassiekers van de Sociale Psychologie. Vele psychologen bespreken en bekritiseren dit experiment tot op de dag van vandaag. Het SPE is een van de meest geciteerde studies in de Sociale Psychologie. In het experiment splitsen de onderzoekers gezonde studenten willekeurig in twee groepen: een gevangenengroep en een bewakersgroep. Na korte tijd kwamen bewakers in de verleiding om hun macht te misbruiken en moesten de leiders het experiment afbreken.

Abu Ghraib

Er zijn veel boek- en filmversies van dit experiment. Het experiment heeft ook een rol gespeeld in het proces rond het Abu Ghraib-gevangenis. Philip Zimbardo verdedigde namelijk op basis van de lessen uit dit experiment als deskundige een van de bewakers.

Op internet kan je verschillende filmpjes van het Stanford Prison Experiment zien. Filmpjes van zowel van het experiment zelf, alsook van Zimbardos interpretatie hiervan en zijn conclusies mbt tot Abu Ghraib:

 

Zimbardo interpreteerde de uitkomsten van het experiment als “situationeel”, dus situatie-afhankelijk. Hij zegt namelijk dat ieder mens in een bepaalde omgeving tot machtsmisbruik in staat is. Een slechte situatie zou goede mensen slecht maken.

Kritiek

De Britse psychologen Steve Reicher en Alex Haslam betwisten dit. Zij stellen, op basis van hun eigen  BBC Gevangenis studie en real-life voorbeelden van gevangenenverzet, dat mensen niet gedachteloos toegeven aan destructieve omgevingen. Integendeel, in elke situatie heeft volgens hen degene groep de macht, die erin slaagt om een gevoel van gedeelde identiteit te creëren.

Recentelijk heeft Richard Griggs , Professor emeritus aan de universiteit van Florida, tekstboeken in de Sociale Psychologie onderzocht op de presentatie van Het SPE-onderzoek. Hij vond dat tesktboeken dit experiment veelal te onkritisch presenteren.

Ethische bezwaren

Zeer problematisch zijn de ethische bezwaren, die dit experiment opreopt. In veel opzichten is het SPE een opvolger van het beroemde Migram-Experiment uit 1963, waar veel deelnemers aanhet experimen werd onderzocht om gehoor gaven aan een onethische opdrachten van een gezaghebbende wetenschapper. Maar Zimbardo was toch heel veel verder gegaan dan Milgram: hij gaf namelijk -anders dan Milgram – letterlijk opdracht aan de bewakers zich te misdragen:

“You can create in the prisoners feelings of boredom, a sense of fear to some degree, you can create a notion of arbitrariness that their life is totally controlled by us, by the system, you, me, and they’ll have no privacy … We’re going to take away their individuality in various ways. In general what all this leads to is a sense of powerlessness. That is, in this situation we’ll have all the power and they’ll have none.”[5]

Vergelijking met Milgram-Experiment

Anders dan in het Milgram-Experiment, waar de elektrische schokken niet werkelijk werden uitgedeeld aan de afhankelijke persoon, werden de leden van de Standford-gevangenengroep psychisch en fysiek mishandeld. Zimbardo greep pas na 5 dagen in, nadat een medewerker hem confronteerde, en de ouders van een deelnemer met een advocaat dreigden .

Methodisch is dit experiment op veel manieren te bekritiseren.

Toch blijven drie fundamentele resultaten overeind die ook in andere experimenten worden gevonden:

  1. Mensen kunnen relatief makkelijk inhumaan ageren als zij menen dat een autoriteit hen dit opdraagt en de eindverantwoordelijkheid heeft (zie Milgram)
  2. Willekeurige groepen van mensen zijn makkelijk tegen elkaar op te zetten (zie realistische conflicttheorie en andere ingroup-outgroup experimenten)
  3. Anonimiteit en dehumanisering van daders (zonnebrillen, geen namen) en/of slachtoffers (nummers, maskers) bevordert gewelddadig en afwijkend gedrag van de daders (Stanford Prison en andere experimenten)

Maria Trepp, docent Sociale Psychologie

Translate »